Het groepsrollenmodel: een relatief snelle interventie waarmee begeleiders het groepsklimaat in (L)VB groepen kunnen beïnvloeden

Aantal keer bekeken: 4564 views

Mensen met een verstandelijke beperking functioneren vaak in groepen, zoals woongroepen of dagbestedingsgroepen. Het groepsklimaat heeft invloed op het welzijn en kansen voor persoonlijke ontwikkeling van alle individuele cliënten in deze groepen. Groepsbegeleiders kunnen vaak meer doen aan het groepsklimaat dan zij meestal denken. Aswintha Mandemaker heeft het boek “Groepsdynamiek in de verstandelijk gehandicaptenzorg” geschreven. Hierin maakt zij de vertaalslag van algemene inhoudelijke kennis over groepsdynamiek naar de specifieke situatie van groepen in de verstandelijk gehandicaptenzorg. Aswintha geeft in haar boek een aantal praktische interventies om het groepsklimaat te beïnvloeden. In deze blog wordt specifiek ingegaan op het groepsrollenmodel waarmee begeleiders het groepsklimaat kunnen beïnvloeden.

Groepsrollen

Een groepsrol is herhalend individueel gedrag in groepsverband. Daarmee wordt gedrag van elk groepslid voorspelbaar. Deze voorspelbaarheid en duidelijkheid zorgen voor veiligheid en evenwicht binnen de groep. Groepsrollen komen zowel in negatieve als positieve vormen en groepen voor.

Groepsrollen ontstaan al heel snel in een groep. Welke rollen de ruimte krijgen om zich te tonen hangt mede af van mate waarin de groep positief of negatief is. Een positieve groep is een groep waarin groepsrollen in balans zijn en de verschillende leden met elkaar kunnen samenwerken. In een positieve groep kan een persoon zijn talenten en rol optimaal inzetten.

Remmerswaal (2008, geciteerd door Mandemakers) onderscheidt de volgende groepsrollen:

• Taakrollen: rollen die te maken hebben met het uitvoeren van een taak die belangrijk is voor de groep.
• Procesrollen: deze rollen versterken het klimaat binnen een groep en stimuleren het groepsgebeuren
• Taak- en procesrollen: deze rollen hebben zowel taak- als proceskenmerken
• Disfunctionele rollen: deze rollen draaien om de persoon zelf, gaan in tegen het groepsdoel en leveren geen bijdrage aan het team

Groepsrollenmodel voor mensen in een (L)VB groep

Tot voor kort was er geen enkel groepsrollenmodel gericht op mensen met een verstandelijke beperking. Bij veel groepsrolmodellen wordt geen rekening gehouden met de specifieke kenmerken van mensen met een verstandelijke beperking. Of ze zijn enkel gericht op een taakgroep (zoals een team of klas) of een tijdelijke groep (zoals een behandelgroep). Dit zorgt ervoor dat deze minder toepasbaar zijn op bijvoorbeeld een leefgroep. Aswintha Mandemaker heeft daarom op basis van beschikbare literatuur, observaties en interviews een eigen groepsrollenmodel ontwikkeld met nieuwe ideeëndat herkenbaar is voor mensen in (L)VB groepen.

Het groepsrollenmodel voor (L)VB groepen kent 17 rollen: Informeel leider, Organisator, Positieveling, Sociaal werker, Benjamin, Moralist, Pleaser, Stille, Extraverte, Volger, Intrigant, Zondebok, Vulkaan, Machthebber, Verhevene, Zuiger en Negatieveling. In het boek van Aswintha Mandemaker staan alle rollen uitgebreid beschreven, inclusief voorbeelden.

Ook heeft Aswintha Mandemaker een checklist ontwikkeld waarmee professionals de groepsrollen in een (leef)groep in kaart kunnen brengen.

Wat zeggen de groepsrollen over de groep

De aanwezigheid van bepaalde rollen in een groep zegt iets over de mate waarin een groep positief of negatief is. In een negatieve groep is vaak een Machthebber aanwezig die zijn macht op een negatieve manier afdwingt. In een negatieve groep zie je ook vaak een Zondebok, Intrigant, Negatieveling en Vulkaan (iemand met plotselinge heftige emoties en agressie) terug. In positieve groepen kunnen ook negatieve rollen voorkomen. Echter zijn deze groepen vaak beter in evenwicht en zie je dat positieve rollen de boventoon voeren, zoals de Informeel leider, Organisator, Positieveling en Benjamin. Deze rollen leveren een positieve bijdrage aan het team.

Als in een groep de negatieve rollen de overhand krijgen, dan is het nodig om te onderzoeken waarom de groep deze rollen nodig heeft. Het is een signaal dat er iets aan de hand is in de groep. Er kan bijvoorbeeld te weinig wij-gevoel zijn in de groep, kan de groep te weinig meerwaarde bieden, is er weinig ruimte voor persoonlijke ontwikkeling of is er te weinig duidelijkheid en structuur.

Elke rol heeft zijn waarde

Alle rollen kunnen waarde hebben in een groep. Zo kunnen negatieve rollen op hun manier ook een positieve bijdrage leveren aan een groep. Negatieve groepsrollen kunnen er bijvoorbeeld voor zorgen dat de andere groepsleden meer naar elkaar gaan toetrekken. Dit kan het Wij-gevoel versterken. Echter kunnen positieve rollen ook doorslaan naar negatieve rollen. Zo heeft een Organisator vaak een positieve invloed, maar wanneer dit doorslaat naar het overnemen van de rol van groepsbegeleider kan het voor veel frustratie zorgen bijandere bewoners en begeleiders.

Groepsrollen herkennen, beïnvloeden en benutten

Zicht hebben op de rollen in een groep geeft groepsleiders de kans om het groepsklimaat actief te beïnvloeden door rollen te bekrachtigen, optimaal in te zetten en te kaderen. Begeleiders kunnen hier mee wachten tot er problemen en spanningen zijn ontstaan. Echter is de interventie dan lastiger toe te passen door alle emoties die meespelen. Het proactief en optimaal inzetten van interventies geeft meer mogelijkheden voor het stimuleren van een positief groepsklimaat.

In het boek over groepsdynamiek in de verstandelijk gehandicaptenzorg worden een aantal interventies beschreven waarmee je groepsrollen kunt benutten of veranderen. Een van die interventies is de cliënt bewust maken van hun eigen rol en die van rollen van hun groepsgenoten. Dit kun je onder andere doen door hen te stimuleren tot ander gedrag. Voorbeelden hiervan zijn: ‘een bewoner vragen om een ander te helpen’, ‘een stille cliënt vragen om de regels van een spel uit te leggen’ of ‘een cliënt uitdagen om een andere cliënt om hulp te vragen’. Zo komen groepsgenoten op een andere manier met elkaar in contact en dit zorgt ervoor dat ze bewust worden van het gedrag dat ze normaal gesproken laten zien. Interventies gericht op groepsrollen kunnen relatief snel een goed resultaat opleveren.

Wil jij ook meer leren over wat je zelf kunt doen aan het klimaat in (L)VB groepen?

FORTIOR biedt in samenwerking met Aswintha Mandemaker een in company training waarin teams handvatten krijgen voor het verbeteren van het groepsklimaat en groepsdynamiek in (L)VB groepen. Ga naar deze pagina voor meer informatie

Bronnen:

Mandemaker, A. (2019) Groepsdynamiek in de verstandelijk gehandicaptenzorg. Methodisch werken aan een positief groepsklimaat. Amsterdam: Uitgeverij SWP. Bekijk dit boek hier

Studiedag “Groepsdynamiek in (L)VB groepen: Groepsrollen herkennen, beïnvloeden en benutten” in januari 2020. Lees hier meer