Het stimuleren van de executieve functies met het oog op stressregulatie

Aantal keer bekeken: 1177 views

Het stimuleren van de executieve functies met het oog op stressregulatie. In oktober 2020 is er een studiedag met als thema stress en de ontwikkeling van executieve functies bij mensen met een verstandelijke beperking. Lex Wijnroks zal op die dag meer vertellen over hoe je executieve functies bij mensen met een verstandelijke beperking kunt trainen, zodat ze meer mogelijkheden hebben om stress en probleemgedrag in de hand te houden. In deze blog krijg je alvast een voorproefje.

Twee informatieverwerkingssystemen

Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman wordt een van de invloedrijkste psychologen in de wereld genoemd. Hij introduceerde in zijn boek Thinking fast and slow twee manieren waarop mensen denken (en beslissingen nemen). Hij noemde deze twee manieren Systeem 1 en Systeem 2:

• Systeem 1 werkt automatisch en snel, met weinig of geen inspanning en geen gevoel van controle.
• Systeem 2 omvat bewuste aandacht voor de inspanningen die worden verricht. Dit systeem wordt vaak gekoppeld aan de subjectieve ervaring van handelingsvermogen, keuze en concentratie.

Een voorbeeld: met systeem 1 gooi je in de supermarkt bijna automatisch en impulsief veel chocola en andere lekkere dingen in je winkelmandje. Systeem 2 is in staat om die beslissingen te overrulen en te bedenken dat het onverstandig is om zoveel ongezonde producten in te kopen waardoor je ze uiteindelijk niet koopt.

Systeem 2 speelt dus een belangrijke rol in bij de executieve functies van mensen, waaronder impulscontrole. Hoe beter de executieve functies, hoe beter de (zelf)regulatie van mensen. Mensen gebruiken hun executieve functies voor doelgericht gedrag en controle over het Systeem 1.

De invloed van stress op informatieverwerking

Het is bekend, dat veel en heftige stress een negatieve invloed heeft op de executieve functies en daarmee op Systeem 2 in Kahnemans model. Systeem 2 wordt geblokkeerd waardoor mensen over het algemeen minder goed in staat zijn om hun emoties, gedrag en impulsen te controleren. Bij stress krijgt dus Systeem 1 vrij spel, waardoor mensen een hoger alertheidsniveau en ongecontroleerde gedachten hebben. Dit geldt zowel voor mensen met een ontwikkelingsbeperking als voor mensen zonder. Ter illustratie: in haar boek “werken met jezelf” beschrijft Bianca Vugts dat mensen in een onveilige modus komen als ze (veel) stress ervaren. Ze blijven dan hangen in oude patronen of mechanismen en zijn niet in staat om zich te richten op nieuwe, verfijndere manieren van doen.

Executieve functies bij mensen met een verstandelijke beperking

Bij mensen met een verstandelijke beperking is Systeem 1 – enkele uitzonderingen daargelaten –  normaal ontwikkeld. Systeem 1 is evolutionair gezien namelijk een oud systeem en is bestand tegen hersenbeschadigingen of een afwijkende hersenontwikkeling. Onderzoek laat zien dat mensen met een verstandelijke beperking onder andere in staat zijn om hun omgeving te monitoren en adequaat te reageren op bedreigingen (Wijnroks, 2018).

Systeem 2 is gelokaliseerd in de prefrontale cortex en is bij mensen met een verstandelijke beperking vaak minder goed ontwikkeld. Er zijn ook dieper gelegen hersengebieden die verbonden zijn met de frontaalkwab en die ook een rol lijken te spelen bij de executieve functies (Heij, Schaapman, Florisson & Wijnroks, 2013).

Aangezien mensen met een verstandelijke beperking meer te maken hebben met stress en hun Systeem 2 minder goed functioneert, zullen deze mensen ook vaker problemen hebben met hun executieve functies. Dit kan bijvoorbeeld een oorzaak zijn van gedragsproblemen. Kinderen en volwassenen met een verstandelijke beperking belanden hier in een vicieuze cirkel. Er zijn interventies waarmee professionals hun hieruit kunnen helpen.

Mogelijke interventies

Een van de mogelijke interventies, is gericht op het trainen van executieve functies. Wetenschapper Lex Wijnroks heeft in de stad Utrecht twee trajecten ontwikkeld voor jonge kinderen met gedragsproblemen. Inzichten en taakjes uit deze trajecten zijn waarschijnlijk ook goed inzetbaar bij kinderen, jongeren en volwassenen met een verstandelijke beperking, bijvoorbeeld om aandacht en werkgeheugen te trainen (deze functies zijn ook van belang voor het sociaal-emotioneel functioneren; Heij, Schaapman, Florisson & Wijnroks, 2013).

Andere interventies waarmee  cliënten zelf meer controlevaardigheden kunnen ontwikkelen, zijn emotie- en agressieregulatietrainingen. Interventies om te leren bewust stress te reguleren, zijn bijvoorbeeld hartcoherentie of mindfulness.

Belangrijk is natuurlijk ook om de stressfactoren in het leven van mensen met een verstandelijke beperking te verminderen. Een mooie taak voor de professionals die betrokken zijn bij de cliënt.

Meer leren over de ondersteuning van mensen met een verstandelijke beperking?

FORTIOR is gespecialiseerd in het organiseren van trainingen voor professionals die werken met mensen met een verstandelijke beperking. Bekijk hier ons volledige aanbod

Bronnen:

Heij, M., Schaapman, M., Florisson, D., & Wijnroks, L. (2013). De relatie tussen executief functioneren en de sociaal-emotionele ontwikkeling bij kinderen met een licht verstandelijke beperking. Blz 5 t/m 9 en 17 t/m/ 20:  https://docplayer.nl/53885360-Running-head-relatie-tussen-het-executief-functioneren-en-de-sociaal-emotionele-ontwikkeling-1.html

Studiedag Stress en de ontwikkeling van executieve functies bij mensen met een verstandelijke beperking 2018 door Lex Wijnroks

Website Wij-leren.nl https://wij-leren.nl/executieve-functies.php

Kahneman, D. (2011). Ons feilbare denken. Amsterdam/Antwerpen: uitgeverij Business contact.

Vugts-De Groot, B. (2017). Werken met jezelf. Over je belangrijkste instrument in de zorg. Amsterdam: Boom Uitgevers.