Jaak Panksepp: “Psychiatrische stoornissen weerspiegelen een affectieve disbalans in het brein”

Aantal keer bekeken: 3067 views

Psychiatrische stoornissen komen relatief veel voor bij mensen met een verstandelijke beperking. Een van de oorzaken hiervan is dat deze groep mensen vaker worden geconfronteerd met traumatische en ongunstige omstandigheden. Zo wordt er niet altijd tegemoet gekomen aan hun basale emotionele behoeften. In de gehandicaptenzorg wordt het emotionele ontwikkelingsniveau van mensen met een verstandelijke beperking steeds vaker ingeschat met behulp van de SEO-R². Het is echter niet voldoende om alleen kennis te hebben van het emotionele ontwikkelingsniveau van een cliënt. Om een cliënt met (complexe) problematiek adequaat te kunnen helpen is het ook belangrijk om kennis te hebben van de affectieve infrastructuur in het brein.

Verschillende niveaus van emotionele processen

Jaak Pansepp ontdekte in verschillende wetenschappelijke studies dat dieren (zoals ratten en honden) primaire emoties hebben. Dit onderzoek is relevant, want als de emoties van dieren beter worden begrepen dan levert dit ook waardevolle inzichten op in de emotionele processen bij mensen.

Er zijn verschillende niveaus van emotionele processen:

1. Primaire processen: basale emoties die evolutionair gezien belangrijk zijn voor de overleving. Deze emoties zijn instinctief en onbewust. Ze worden aangestuurd door de subcorticale gebieden in het brein. Zowel mensen als zoogdieren hebben primaire emotionele processen.
2. Secundaire processen: Deze komen voort uit simpele processen van emotioneel leren zoals operante conditionering (vooral de conditionering van angst). De volgende hersengebieden spelen hierbij een rol: de amygdala en hippocampus.
3. Tertiaire processen: Hierbij gaat het om affectieve cognitie, zoals sociale emoties, gevoelens, gedachten en planning van activiteiten. Tertiaire processen worden aangestuurd door de mediaal-frontaal cortex en het limbisch systeem. Deze processen kunnen alleen in een menselijk brein worden bestudeerd.

In de subcorticale primaire processen ligt de basis van ons emotionele leven. Een disbalans in deze basale neuro chemische processen kan leiden tot een affectieve disbalans die weer kan leiden tot psychopathologie. De secundaire en tertiaire niveaus van emotionele processen blijven voor belangrijk deel gelinkt aan de primaire processen.

Veranderingen in affect en gedrag worden vrijwel nooit aangestuurd door de neocortex. Dit hersengebied is er namelijk niet op toegerust om affectieve ervaringen te genereren. De cortex is wel goed in staat om emoties te reguleren. Mensen met een verstandelijke beperking hebben vaak defecten in de corticale gebieden. Hierdoor zijn zij dan ook minder goed in staat om (primaire) emoties te reguleren.

Beloning en straf

Volgens Panksepp zijn er 7 primaire emotionele processen: SEEKING, RAGE, FEAR, LUST, CARE, GRIEF, PANIC, PLAY. Dit zijn verschillende neurale systemen. Als bijvoorbeeld het SEEKING-systeem wordt geactiveerd in het brein dan levert dit een coherent instinctief emotioneel gedrag op, zoals in dit geval enthousiaste exploratie. Affect (of gevoel) is de subjectieve ervaring van deze emotionele processen. Sommige (positieve) gevoelens worden ervaren als “beloning” en andere (negatieve) gevoelens worden ervaren als “straf”. Voor een gezonde psychische ontwikkeling is een balans tussen positieve en negatieve emoties/gevoelens noodzakelijk.

Disbalans

Bij psychiatrische stoornissen hebben emotionele processen – die negatieve gevoelens teweegbrengen – de overhand genomen, zoals RAGE, FEAR en GRIEF. De emotionele processen die positieve gevoelens genereren zijn juist weinig actief, zoals SEEKING, LUST, CARE en sommige aspecten van PLAY.

Bijvoorbeeld: Bij mensen met een depressie is het GRIEF-systeem overactief, dit systeem veroorzaakt onder andere gevoelens van wanhoop. Het beloning zoekende systeem is bij deze mensen dan juist weinig actief. Het activeren van het SEEKING-systeem kan meer positieve emoties opleveren en zo een alternatief zijn voor een behandeling met medicatie.

Stimuleren van positieve emotionele processen

De theorie van Jaak Panksepp is ook heel goed toepasbaar binnen de gehandicaptenzorg. Mensen met een verstandelijke beperking hebben gedurende hun ontwikkeling vaak negatieve, traumatische ervaringen. De negatieve emotionele processen (RAGE, FEAR en GRIEF) zijn bij hen vaak meer geactiveerd. Dit kan ernstig probleemgedrag en psychiatrische problemen veroorzaken. Mogelijk is het nodig om bij complexe (psychiatrische) problematiek bij mensen met een verstandelijke beperking diverse interventies toe te passen. Het is echter ook belangrijk om jezelf als professional af te vragen: Wat vindt deze persoon leuk? Wat geeft deze persoon ontspanning? Waar kan hij of zij plezier aan beleven? Hiermee kun de positieve emotionele processen (Reward-systeem) activeren.

Een bijkomend voordeel van plezier is dat dit zorgt voor “motivatie”. Pas als iemand plezier kan ervaren zal deze persoon ook eerder gemotiveerd zijn om gedrag te veranderen. (zie ook ons artikel: gedrag veranderen door positieve emoties)

Meer leren over de ondersteuning van mensen met een verstandelijke beperking?

FORTIOR is gespecialiseerd in het organiseren van trainingen voor professionals die werken met mensen met een verstandelijke beperking. Bekijk hier ons volledige aanbod

Bron
Panksepp, J (2010), Affective neuroscience of the emotional BrainMind: evolutionary perspectives and implications for understanding depression: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3181986/