Aantal keer bekeken: 2370 views
Het ontwikkelingsdynamisch model werd in de jaren ’80 van de vorige eeuw in Nederland geïntroduceerd door Anton Došen. Dit model integreert het ontwikkelingsperspectief met de bio-psycho-sociale dimensies die gebruikelijk zijn in de GGZ en psychiatrie. Met de introductie van de ontwikkelingsdynamische benadering kwam ook het begrip emotionele ontwikkeling bij mensen met een verstandelijke beperking in de belangstelling te staan. In deze blog zetten we enkele recente ontwikkelingen rond het ontwikkelingsdynamisch model op een rij
Het SEN-SEO project
In 2009 ontstond in Vlaanderen het SEN-SEO project: een netwerk van professionals werkzaam in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Het netwerk heeft in samenwerking met andere professionals (onder andere uit Nederland) het ontwikkelingsdynamisch model door-ontwikkeld.
Zo is het schema van Došen over het ontwikkelingsdynamische model (1990) door Lien Claes bewerkt. De oorspronkelijke lijnen tussen de fasen zijn in het nieuwe schema verdwenen. Op de achtergrond staat een spiraal om de dynamiek tussen de fasen te benadrukken. Hiermee wil SEN-SEO voorkomen dat het fasemodel te statisch en als nieuw classificatiesysteem wordt opgevat.
In de afgelopen jaren ontstonden binnen SEN-SEO vele boeken, brochures en andere publicaties. Op de website van SAM-VZW vind je een overzicht van deze publicaties
Wetenschappelijke ontwikkelingen
Een belangrijke pijler onder de ontwikkelingsdynamische benadering is de discrepantie hypothese. Volgens deze hypothese kan er een discrepantie bestaan tussen het emotionele ontwikkelingsniveau en het cognitieve ontwikkelingsniveau waardoor gedragsproblemen en psychiatrische stoornissen ontstaan. Došen ziet ondersteuning van deze theorie in neurowetenschappelijk onderzoek van LeDoux (1998), Damasio (2010) en Izard & Barett (1995). Volgens deze auteurs zouden er twee verschillende neurale systemen bestaan: een emotioneel neuraal systeem en een cognitief neuraal systeem.
Affectief neurowetenschappelijk onderzoek van Happé en Frith (2013) laat volgens Došen zien dat psychische ontwikkeling start met emotionele ontwikkeling. Sociale ontwikkeling is het resultaat van rijping van bepaalde hersengebieden en op grond van emotionele en cognitieve ervaringen.
In de afgelopen decennia is een nieuwe wetenschappelijke discipline ontstaan, namelijk het ontwikkelingsperspectief. Deze discipline besteedt vooral aandacht aan persoonlijkheidsontwikkeling en adaptief en maladaptief gedrag.
Schaal voor Emotionele Ontwikkeling (SEO)
In 1990 publiceerde Anton Došen voor het eerste een hulpmiddel (vragenlijst) om het niveau van emotionele ontwikkeling in te schatten. Deze bestond uit 7 domeinen en drie fasen. In 2007 kwam er een nieuwe versie van de SEO uit die bestond uit 10 domeinen en vijf fasen.
In het kader van het SEN-SEO project werd de SEO verder uitgewerkt. De 10 oorspronkelijke domeinen werden bewerkt. Daarnaast werd het aantal domeinen uitgebreid naar 13. Het instrument werd gebruiksvriendelijker en toegankelijker gemaakt. Deze versie was de SEO-R.
In 2015 kwam de nieuwste versie van de schaal uit: De SEO-R². Drie domeinen werden grondig herzien (9. differentiatie van emoties, 10 agressieregulatie, 13. regulatie van emoties). Bij de herziening van de schaal werd een expertengroep betrokken met veel klinische ervaring die opmerkingen en aanvullingen hebben gegeven. Hierdoor is de schaal gebruiksvriendelijker geworden.
Clinici en practici in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking kregen behoefte aan een verkorte versie van de SEO-R² die minder tijdrovend is maar toch diagnostisch doeltreffend. In 2017 kwam de Schaal voor Emotionele Ontwikkeling – Verkort (SEO-V) op de markt.
In de handleiding van de verkorte schaal staat dat de SEO-R² en SEO-V zijn beide volwaardige schalen zijn die naast elkaar kunnen worden gebruikt.
Vertaalslag naar begeleiders en ouders
Met het inschatten van emotionele ontwikkeling alleen komt de cliënt met een verstandelijke beperking niet zoveel verder. Inschaling en diagnostiek hebben tot doel om de basale emotionele behoeften in kaart te brengen en een omgeving te creëren die hieraan zo goed mogelijk tegemoet komt. De rol van begeleiders en ouders is hierbij heel belangrijk. Er zijn materialen ontwikkeld voor begeleiders en ouders.
Gerrit Vignero bedacht de ondersteuningsmethodiek de draad waarin de ontwikkelingspsychologie toegankelijk en toepasbaar wordt gemaakt.
Al vele jaren geleden werd door Rachel de Groot het SEO-R Kleurenprofiel ontwikkeld als discussie instrument binnen teams. Sinds 2016 bestaat de MATCH-training van Harmke Bodewitz. Dit is een leuke en toegankelijke manier om teams (of ouders) te leren over emotionele ontwikkeling en een passende begeleidingsstijl.
SEN-SEO maakte een brochure voor ouders en de film Emotioneel gezien waarin ouders en andere verwanten aan het woord komen.
Mentaliseren en reflectie
In de praktijk ligt het gevaar op de loer dat professionals het fasische model opvatten als een receptenboek met voorschriften, tips and tricks. Helaas bestaan deze kant en klaar oplossingen niet omdat iedere cliënt uniek is. Ook de begeleider zelf zit er tussen met zijn eigen emotionele kwetsbaarheden. Ondersteuners die slechts handelingsadviezen van “deskundigen” uitvoeren zijn geen eigenaar van hun eigen handelen. Hun handelen is niet gebaseerd op een mentaliseringsproces.
Een aantal auteurs waaronder Leen de Neve, Filip Morisse, Erik de Belie en Anton Došen bedrukken het belang van mentaliseren en reflectie in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Als ondersteuning bij het mentaliseren en reflecteren werden in de afgelopen jaren een brochure met reflectievragen, het reflectiespel MENTEMO en een coachingsmethodiek voor begeleiders voor ontwikkeld.
Uitbreiding naar andere sectoren
Met de groeiende belangstelling voor de ontwikkelingsdynamische benadering in de gehandicaptenzorg, groeide ook de belangstelling in ander zorgsectoren, zoals het speciaal onderwijs, de jeugdzorg, de forensische zorg en GGZ. Met enige aanpassing blijkt het model ook in deze sectoren zeer bruikbaar.
Zo werd er door een school voor ZMLK onderwijs een groepsgewijze afname van de SEO ontwikkeld.
En is voor de forensische zorg een “Handreiking Risicomanagement” geschreven. Aan het eind van hun rapport over deze handreiking doen de auteurs de suggestie om ook met het emotioneel functioneringsniveau van de cliënt rekening te houden bij bejegening en risicomanagement.
Ook blijkt het model heel toepasbaar in de ondersteuning van mensen met autisme en een normale begaafdheid.
Internationale belangstelling en samenwerking
In Nederland ontstond enkele jaren geleden het Landelijke Netwerk Emotionele Ontwikkeling (LNEO). Dit netwerk organiseert elk jaar een bijeenkomst waarin kennis kan worden gedeeld.
In Duitsland is psychiater Tanja Sappok een belangrijke voortrekker van het ontwikkelingsdynamisch model. Zij schreef met Sabine Zepperitz het boek “Das alter der Gefühle”. Het werk van Sappok ligt ten grondslag aan de ontwikkeling van de SEO-V.
Uit meerdere Europese landen komt belangstelling voor de ontwikkelingsdynamische benadering. Vanwege deze internationale belangstelling werd de NEED (Network of Europeans on Emotional Development) opgericht. Het netwerk bestaat uit 35 deskundigen op het gebied van emotionele ontwikkeling en verstandelijke beperking. De leden van NEED hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan het tot stand komen van SEO-V.
Kritische kanttekeningen
Begin 2017 kwam het handboek emotionele ontwikkeling & verstandelijke beperking uit. Dit boek geeft een heel mooi overzicht van hoe er door verschillende deskundigen wordt gedacht over emotionele ontwikkeling. Niet iedere auteur kan zich vinden het ontwikkelingsdynamisch model. Een bekende voorbeeld hiervan is Lex Wijnroks. Hij bestrijdt de discrepantie hypothese omdat er geen verschillende emotionele en cognitieve neurale systemen zouden bestaan. Albert Ponsioen schrijft dat het denken in ontwikkelingsdomeinen en fasen leidt tot een over simplificering van de werkelijkheid. Bianca Vugts is van mening dat het ontwikkelingsdynamisch model zijn waarde heeft bewezen. Echter de SEO-bril zal nooit helemaal passen op het geheel van de mens. Ze waarschuwt voor een te grote nadruk op emotionele ontwikkeling.
Meer leren over de ondersteuning van mensen met een verstandelijke beperking?
FORTIOR is gespecialiseerd in het organiseren van trainingen voor professionals die werken met mensen met een verstandelijke beperking. Bekijk hier ons volledige aanbod!
Bronnen:
Blog: https://www.fortior.info/integratieve-diagnostiek-en-behandeling/
Morisse, F., De Belie, E., Blontrock, M. & Verhasselt, J. (2016) Emotionele ontwikkeling in verbinding. Coachen van begeleiders van cliënten met probleemgedrag. Antwerpen-Apeldoorn.
de Bruin, J. Vonk, A. van den Broek & B. Twint (Red.), Handboek emotionele ontwikkeling & verstandelijke beperking. Amsterdam: Boom.
Morisse, F., & Došen, A. (red.). (2017). SEO-R². Schaal voor Emotionele Ontwikkeling – Revised². Antwerpen-Apeldoorn.
Morisse, F., Sappok,T., Neve de, L., Došen, A. (2017) SEO-V. Schaal voor Emotionele Ontwikkeling van mensen met een verstandelijke beperking-Verkort. Antwerpen-Apeldoorn. Garant nv.
SEN-SEO brochure “De juiste vraag” van Leen de Neve