FORTIOR versterkt jouw kennis en kunde
Meer informatie
Let op! Beperkt aantal plaatsen beschikbaar.
Aantal keer bekeken: 13949 views
Emotionele ontwikkeling is een belangrijk begrip geworden in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking. Een discrepantie tussen een lagere emotionele ontwikkeling en een hogere cognitieve ontwikkeling kan de dynamiek bepalen van probleemgedrag of het ontstaan van psychiatrische stoornissen. Steeds meer deskundigen vinden het daarom belangrijk om ook inzicht te hebben in het emotioneel functioneren van mensen met een verstandelijke beperking. De Duitse psychiater Tanja Sappok ontwikkelde in samenwerking met een aantal Duitse, Belgische en Nederlandse experts de Schaal voor Emotionele Ontwikkeling – Verkort (SEO-V). In deze blog lees je meer over de achtergrond, structuur en ontwikkeling van deze verkorte schaal, de SEO-V.
Lange tijd werd gedacht dat emotionele ontwikkeling geen belangrijke rol speelde in de persoonlijkheidsontwikkeling en psychisch leven van mensen met een verstandelijke beperking. Dit veranderde door het werk van em. prof dr. Anton Došen (psychiater) in de jaren “80 van de vorige eeuw.
Došen beschouwt emotionele ontwikkeling als een onderdeel van de persoonlijkheidsontwikkeling en maakt onderdeel uit van het ontwikkelingsdynamisch model. In dit model worden vier dimenties onderscheiden: 1) de biologische dimensie, 2) de psychische dimensie, 3) De sociale dimensie, 4) de ontwikkelingsdimensie. Deze dimensies hangen met elkaar samen en ze beïnvloeden elkaar. Als één van de vier dimensies verandert, dan heeft dit invloed op de hele structuur van de persoonlijkheid.
De ontwikkelingsdynamische benadering gaat ervan uit van een universele ontwikkeling van het kind. Kinderen met een verstandelijke beperking doorlopen dezelfde ontwikkelingsfasen, echter hun ontwikkeling is vertraagd en kent een plafond.
Vaak wordt door professionals in de gehandicaptenzorg en speciaal onderwijs de term “sociaal emotionele ontwikkeling” gebruikt. Deze term is binnen de ontwikkelingsdynamische benadering niet correct.
Volgens Došen zijn het emotionele systeem en het cognitieve systeem twee aparte neurale systemen, die zich tot op bepaalde hoogte onafhankelijk van elkaar kunnen ontwikkelen. Emoties geven de aanzet tot cognitieve ontwikkeling en samen met de cognitieve ontwikkeling leiden ze tot socialen ontwikkeling. De drie ontwikkelingsaspecten hoeven niet parallel te verlopen. Bij veel mensen met een verstandelijke beperking komt een discrepante ontwikkeling voor.
Het model van emotionele ontwikkeling is ontwikkeld voor praktische doeleinden, namelijk voor het ontwikkelen van de Schaal voor Emotionele Ontwikkeling (SEO). Het model wordt opgebouwd aan de hand van vijf fasen van emotionele ontwikkeling en bijbehorende persoonlijkheidsstructuren. Deze fasen zijn: fase 1) Adaptatiefase (0-6 maanden), fase 2) Eerste socialisatiefase (6-18 maanden), fase 3) Eerste individuatiefase (18-36 maanden), fase 4) Identificatiefase (3-7 jaar), fase 5) Realiteitsbewustwoordingsfase (7-12 jaar).
Inmiddels wordt het model voor emotionele ontwikkeling bij steeds meer doelgroepen toegepast, zoals bij mensen met autisme en een normale begaafdheid of bij mensen met psychiatrische problematiek. Daarom is het steeds noodzakelijker geworden om ook fase 6) sociale autonomie (12 tot 18 jaar) en fase 7) Sociale verantwoordelijkheid (18 tot 25 jaar) uit te werken.
Het is belangrijk om het emotioneel niveau van functioneren van een persoon met een verstandelijke beperking te kennen omdat er dan meer zicht is op de basale (emotionele) behoeften en motivaties die ten grondslag liggen aan (observeerbaar) gedrag.
Het tegemoet komen aan basale emotionele behoeften is belangrijk om een psychosociaal evenwicht te bereiken. Aansluiten bij de basale (emotionele) is volgens Jolanda Vonk (GZ-psycholoog en Orthopedagoog OG) de sleutel naar zich gehoord en begrepen voelen en de mogelijkheden om zich veilig te weten en van daaruit te kunnen groeien. Onderschatting van een persoon met een verstandelijke beperking leidt tot een gevoel van betutteling en kan leiden tot probleemgedrag. Overschatting kan er toe leiden dat iemand zich niet begrepen voelt en dit kan ook weer leiden tot probleemgedrag. Vanuit “aansluiten” kunnen professionals en cliënten samen groeien in zowel de behandeling als ondersteuning.
Sinds professionals in de zorg voor mensen met een verstandelijke beperking meer mogelijkheden hebben om het emotionele ontwikkelingsniveau van een cliënt in te schatten, hebben ze ook meer mogelijkheden om tegemoet te komen aan de basale (emotionele) behoeften van mensen met een verstandelijke beperking. Hierdoor kan een gezonde psychische ontwikkeling worden gestimuleerd en is effectievere behandeling mogelijk bij probleemgedrag en psychiatrische stoornissen.
Er zijn diverse schalen over emotionele ontwikkeling beschikbaar. Echter weinig van deze schalen voldoen aan de eisen van de COTAN. De beschikbare schalen zijn onder te verdelen in diverse categorieën. (Deze indeling is beschreven in het boek “Emotionele ontwikkeling: over basisbehoefte, draagkracht en plezier” van Jolanda Vonk uit 2021)
1) Observatieschalen of vragenlijsten die speciale problemen in de (sociaal emotionele) ontwikkeling in kaart brengen.
Een voorbeeld hiervan is de SEV (Sociaal Emotionele Vragenlijst). Met deze vragenlijst kan worden ingeschat of kinderen tussen de 4 en 18 sociaal emotionele problemen laten zien. De SEV meet aandachtsproblemen en hyperactief gedrag, sociale gedragsproblematiek, angstig en stemmingsgestoord gedrag en autistisch gedrag. De SEV is een screeningslijst voor regulier of speciaal onderwijs en voor de jeugdzorg. (Scholte 2018, geciteerd door Vonk 2021)
Er bestaan vragenlijsten die gebruikt kunnen worden om een specifiek aspect van de emotionele ontwikkeling in kaart kunnen brengen. Voorbeelden van deze schalen zijn: de SEV, de VISK, de FEEL-KJ, SDQ en de VABS.
Er bestaan vragenlijsten die inzicht geven in de persoonlijkheidsontwikkeling van iemand (met een normale intelligentie). Voorbeelden van deze schalen zijn: NPV-2-R, UCL, ZALK en FRT.
2) Schalen waarmee het emotionele ontwikkelingsniveau kan worden ingeschat
Een schaal waarmee emotionele mijlpalen worden beschreven is de FEAS. Bij de Functional Emotional Assessment Scale (FEAS) wordt gekeken naar sociale, emotionele, cognitieve en communicatieve capaciteiten van het jonge kind in interactie met de primaire zorgfiguur.
Een tweede schaal is de ESSEON (Experimentele Schaal Sociaal Emotioneel OntwikkelingNiveau). Dit is een instrument waarmee het sociaal-emotionele ontwikkelingsniveau in kaart kan worden gebracht bij kinderen en volwassenen met een ontwikkelingsleeftijd van 0 tot 14 jaar. Op basis van de resultaten kunnen specifieke zwak en sterk ontwikkelde kanten van het sociaal-emotionele gedrag aan het licht komen.
Bij deze categorie horen ook de SEO-R2 en de SEO-V.
3) Visuele hulpmiddelen bij het inschatten van emotionele ontwikkeling
In deze categorie vallen de SEO-R2 Kleurenprofiel en de hermeneutische cirkel. De hermeneutische cirkel is een visueel hulpmiddel waarmee de situatie van de individuele cliënt in kaart gebracht kan worden, zoals bijvoorbeeld de emotionele draagkracht, de cognitieve en sociale ontwikkeling en de lichamelijke ontwikkeling. De emotionele ontwikkeling staat in de kern. Dit geeft weer wat de cliënt aankan.
Het SEO-R2 Kleurenprofiel is ontwikkeld door Rachel de Groot (GZ-psycholoog). Het Kleurenprofiel bestaat uit een koffer 13 doosjes met kaartjes. Er is dus een doosje per domein. Op de kaartjes staan alle items uit de SEO vragenlijst. Alle fasen hebben een eigen kleur en passende illustratie. Het is de bedoeling dat een gedragsdeskundige met een team of met ouders kaartjes gaat kiezen die kenmerkend zijn voor een cliënt. Vervolgens worden de itemkaartjes verzameld op een domeinkaart. Hierdoor ontstaat in een oogopslag een duidelijk beeld van welke kleur(en) en dus fasen overheersen en welke domeinen afwijken.
4) Vragenlijst die met de cliënt zelf kan worden ingevuld
De Vragenlijst Emotionele Ontwikkeling (VEO) is een experimentele vragenlijst die rechtstreeks met de betrokken cliënt kan worden ingevuld. Deze lijst staat in het boek “Emotionele ontwikkeling: over basisbehoefte, draagkracht en plezier” van Jolanda Vonk uit 2021.
Hierboven zijn een aantal diagnostische instrumenten beschreven rond emotionele ontwikkeling. In deze paragraaf wordt dieper ingegaan op de Schaal voor Emotionele ontwikkeling.
Op basis van zijn ontwikkelingsdynamische benadering ontwikkelde Anton Došen begin jaren ’90 het Schema voor schatting van het niveau van Emotionele Ontwikkeling. Dit schema bevatte nog 7 domeinen waarbinnen steeds 3 fasen werden onderscheiden. In 2007 werd het schema uitgebreid naar 10 domeinen, onderverdeeld in vijf fasen. Rond 2008 omarmde het Vlaamse Kennisnetwerk SEN-SEO de SEO. Hun doel was om een toegankelijker en gebruiksvriendelijker instrument te maken. Zo ontstond de Schaal voor Emotionele Ontwikkeling – Revised (SEO-R). Deze schaal bevat 13 domeinen. De fase specifieke eigenschappen per domein werden vervangen door een groter aantal uitspraken over fasespecifiek gedrag, verdeeld in drie invalshoeken: de kern, de ontwikkeling en voorbeelden. Na wetenschappelijk onderzoek in 2013 bleek dat de domeinen 9, 10 en 13 onvoldoende scoorden op betrouwbaarheid en validiteit. Daarom zijn de betreffende domeinen grondig herwerkt en zo ontstond de SEO-R2. Een belangrijke kartrekker bij de ontwikkeling van de SEO-R2 is dr. Filip Morisse (orto-agoog).
Bij het verzamelen van informatie heeft de diagnosticus een (diepgaand) gesprek met tenminste twee informanten die de cliënt goed kennen. Het doel is om zicht te krijgen op wat er speelt in verschillende leefomgevingen en ook de ontstaansdynamiek is belangrijk. Er wordt groot belang gehecht aan consensus en gedeelde betekenisverlening bij alle betrokkenen. De ontwikkelaars van de SEO-R2 spreken liever over assessment dan over diagnostiek. De gedachte hierachter is dat de afname van de schaal niet alleen waardevolle informatie oplevert over de beeldvorming maar ook voor ondersteuning en coaching. Het afnemen van een SEO-R2 bij een persoon met een verstandelijke beperking, werd door een aantal professionals als tijdrovend gezien.
In de praktijk waren een aantal gedragswetenschappers op zoek naar een verkorte versie van de SEO-R². Een verkorte versie die minder tijdrovend maar wel diagnostisch doeltreffend zou zijn én kon dienen als psychometrische geldige schaal voor wetenschappelijk onderzoek. De SEO-V kwam tot stand door middel van internationale samenwerking tussen experts uit Duitsland, België en Nederland. De ontwikkeling van de SEO-V bestond uit de volgende stappen: Online Survey, data analyse en consensusbijeenkomsten van de NEED groep. NEED staat voor Network of Europeans on Emotional Development en bestaat uit 35 experts op het gebied van emotionele ontwikkeling bij mensen met een verstandelijke beperking. De eerste conferentie van deze groep vond plaats in Berlijn in mei 2015.
In Engeland heeft de verkorte schaal de SED-S en in Duitsland heet de schaal de SEED.
De SEO-V bestaat uit 8 domeinen: 1) Omgaan met eigen lichaam, 2) Omgang met emotioneel belangrijke anderen, 3) Omgaan met een veranderende omgeving – Permanentie van object, 4) Differentiatie van emoties, 5) Omgang met medecliënten, 6) Omgaan met materiaal – activiteiten, 7) Communicatie, 8) Affectregulatie. De domeinen zijn (vooralsnog) onderverdeeld in de vijf fasen van emotionele ontwikkeling. Per fase zijn er vijf vragen, daardoor bestaat de verkorte schaal uit 400 items. Bij de scoring wordt per item aangekruist wat van toepassing is (binaire schaal). De schaal wordt afgenomen met minimaal twee informanten die de persoon met een verstandelijke beperking hebben meegemaakt in verschillende situaties.
De SEO-V is gebaseerd op het concept “emotioneel functioneren” dat er vanuit gaat dat emotionele behoeften dynamisch zijn en in de loop der tijd kunnen veranderen. Het voornaamste doel van de schaal is de emotionele behoeften in kaart te brengen en niet zozeer het emotionele ontwikkelingsniveau.
De SEO-R² en SEO-V zijn beide volwaardige schalen die elkaar aanvullen en naast elkaar kunnen worden gebruikt. Met de verkorte versie kan er sneller een inschaling van de emotionele ontwikkeling worden gemaakt. Dit is handig als er minder tijd beschikbaar is en als er snel zicht nodig is op het profiel van functioneren van de emotionele ontwikkeling. DE SEO-V is meer een screeningsinstrument en kan ook prima gebruikt worden bij dataverzameling in het kader van wetenschappelijk onderzoek. De verkorte SEO is dus heel geschikt voor cliënten met minder complexe problematiek.
De SEO-R² is een diepgaand discussie en assessmentinstrument om de essentiële emotionele behoeften, de motivaties en de wortels van de problemen van de persoon in kaart te brengen en te begrijpen. De SEO-R2 kan worden ingezet bij cliënten met complexe problematiek en psychiatrische stoornissen.
Er is nog verder onderzoek nodig om de SEO-V te laten voldoen aan de eisen van een gestandaardiseerd diagnostisch instrument. Het doel van de ontwikkelaars is om van de SEO-V een goed onderbouwd instrument te maken op gebied van betrouwbaarheid en validiteit. En dat het in het Engels gepubliceerd en genormeerd gaat worden.
Tijdens de NEED conferentie in 2019 is besloten dat op termijn ook fase 6 en 7 van de emotionele ontwikkeling worden toegevoegd aan de SEO-V. De achtergrond van deze beslissing is het toepasbaar maken van de verkorte schaal voor een bredere doelgroep dan alleen kinderen tot 12 jaar en mensen met een verstandelijke beperking. Voordat de nieuwe fases kunnen worden toegevoegd is nog meer wetenschappelijk onderzoek nodig en dit onderzoek zal nog enige tijd vergen.
FORTIOR organiseert een online workshop over de verkorte schaal. Tijdens deze online training hoor je meer over de achtergrond van de Schaal voor Emotionele Ontwikkeling – verkort (SEO-V) en wordt je geïnformeerd over hoe de schaal gebruikt dient te worden. Lees hier meer>>
De SEO-V is verkrijgbaar bij Garant Uitgevers. Bestel de SEO-V hier>>
Bronnen:
De inhoud van deze blog is gebaseerd op:
Groot, R. de. (2019). SEO-R2 Kleurenprofiel revised 2. Handleiding. Doetinchem: Graviant.
Morisse, F., Sappok, T., Neve de, L. Došen, A. (2017) Schaal voor emotionele ontwikkeling van mensen met een verstandelijke beperking – verkort. Garant Uitgevers.
Morisse, F., & Došen, A. (Red.). (2024). SEO-R². Schaal voor Emotionele Ontwikkeling – Revised². Antwerpen-Den Bosch: Gompel&Svacina. ISBN 978 94 6371 500 3 Bestel dit boek hier >>
Morisse, F., Neve de, L. Došen, A. “Emotionele ontwikkeling en verstandelijke
beperking vanuit ontwikkelingsdynamisch perspectief: state of the art” in TOKK 44 (2019) 115-130: https://www.researchgate.net/profile/Filip-Morisse-2/publication/339943749_Emotionele_ontwikkeling_en_verstandelijke_beperking_vanuit_ontwikkelingsdynamisch_perspectief_state_of_the_art/links/5e6e88a3a6fdccf994cd51d9/Emotionele-ontwikkeling-en-verstandelijke-beperking-vanuit-ontwikkelingsdynamisch-perspectief-state-of-the-art.pdf
Tanja Sappok, Brian Fergus Barrett, Stijn Vandevelde, Manuel Heinrich, Leen Poppe, Paula Sterkenburg, Jolanda Vonk, Juergen Kolb, Claudia Claes, Thomas Bergmann, Anton Došen, Filip Morisse, (2016). Scale of emotional development – Short. Research in Developmental Disabilities 59 (2016) 166–175 . https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/27614275
Vonk, J (2021) Emotionele ontwikkeling: over basisbehoefte, draagkracht en plezier. Den Haag: Acco
Website Kennisplein gehandicaptenzorg: https://www.kennispleingehandicaptensector.nl/thema-s/seksualiteit/seksuele-ontwikkeling/hermeneutische-cirkel
Website Kenniscentrum KJP: https://www.kenniscentrum-kjp.nl/wp-content/uploads/2018/04/Functional-Emotional-Assessment-Scale-FEAS.pdf
Website Hoogrefe: https://www.hogrefe.com/nl/shop/esseon-r-schaal-voor-het-sociaal-emotioneel-ontwikkelingsniveau.html