Seksualiteit en (regulatie van) emoties

Ondersteuning van kinderen, jeugdigen en volwassenen met een verstandelijke beperking op het vlak van seksualiteit is een belangrijk aandachtsgebied voor professionals. Kennis van de relatie tussen emotionele en seksuele ontwikkeling stelt de professional in staat die ondersteuning zo goed mogelijk te bieden. De kwaliteit van leven van de cliënt neemt daardoor toe. In deze blog gaan we in op de emoties die samengaan met seksualiteit en de regulatie van emoties.

Het nut van emoties bij seksualiteit

Seksualiteit roept emoties op. Denk hierbij aan positieve emoties zoals: lust, plezier en een gevoel van verbondenheid. Seksualiteit gaat ook gepaard met negatieve emoties zoals schaamte, verlegenheid of angst. De emoties bij seksualiteit kunnen behoorlijk verwarrend zijn.

Emoties zijn heel nuttig voor mensen. Ze zijn functioneel omdat ze onder andere een signaalfunctie hebben. Bijvoorbeeld in een situatie waarin je wordt aangevallen, helpen emoties je om te handelen. Emoties zijn in de loop van de evolutie ontwikkeld om met belangrijke levenstaken om te gaan. Dit geldt ook voor seksualiteit. Seksualiteit is in de loop der tijd ontstaan als de meest geschikte manier van omgaan met voortplanting als levenstaak.

Fysiologische reacties en interpretatie door het brein

Er is een wisselwerking tussen fysiologische reacties en de interpretatie hiervan in het brein. Stephanie Both deed onderzoek naar de oorsprong van seksueel verlangen, zin en lust. In 2004 promoveerde ze erop. Ze ontdekte dat seksuele lust geen oerdrift is. Centraal in het seksueel systeem staat het emotiesysteem, dat de genitale doorbloeding opwekt, maar ook het motivatiecircuit wakker schudt. Seksueel verlangen (= een emotie) staat niet aan het begin van het seksuele proces, maar is daar de uitkomst van. Het verlangen is de subjectieve ervaring van die lichamelijke reacties, en het wordt sterker naarmate de lichamelijke opwinding toeneemt.

Emotieregulatie

Als mensen (bijvoorbeeld mensen met een verstandelijke beperking) niet goed in staat zijn de emoties te reguleren die gepaard gaan met seksualiteit, dan kunnen deze emoties hen (en hun partner) overspoelen. Voor ieder mens is het een opgave om te leren omgaan met emoties. Bewustzijn van je emoties is een voorwaarde om emoties te kunnen reguleren. Daarnaast heb je een coping strategie nodig, bijvoorbeeld erover praten.

Voor mensen met een verstandelijke beperking is het vanwege achterstanden in hun cognitieve en emotionele ontwikkeling een extra moeilijke opgave om emoties te reguleren. Zo is het voor sommige mensen met een ontwikkelingsbeperking lastig om emoties te herkennen. Ze kunnen hiervoor tot op zeker hoogte wel handvatten krijgen. De meeste mensen met een verstandelijke beperking zullen in meer of mindere mate ondersteuning nodig hebben bij het reguleren van emoties.

De ontwikkeling van emotieregulatie

Een kind leert zichzelf en zijn emoties steeds beter reguleren in interactie met belangrijke anderen (zoals ouders en verzorgers). In iedere ontwikkelingsfase ontstaat er, als de ontwikkeling goed verloopt, een passend interactiepatroon. Jonge kinderen zijn in eerste instantie nog afhankelijk van regulatie door anderen. Gaandeweg de ontwikkeling leert het kind steeds beter zijn eigen arousal, emoties en gedrag reguleren.

Belangrijk bij de ontwikkeling van emotieregulatie is “mentaliseren”. Dit begrip wordt door Erik De Belie omschreven als emotioneel begrijpen. In het contact met een ander mens (bijvoorbeeld kind, cliënt of collega) schenk je zowel aandacht aan je eigen gedachten, gevoelens, verlangens en overtuigingen als aan de binnenwereld van de die ander. Kinderen leren veel over hun eigen emoties als ouders emoties adequaat spiegelen (bijvoorbeeld: Ik zie dat je boos bent).

Mensen met een hechtingstrauma of die verwaarloosd zijn in hun kinderjaren hebben vaak meer moeite met emotieregulatie. Een trauma tijdens een kritieke fase in de ontwikkeling kan de hersenstructuur letterlijk veranderen waardoor mensen kwetsbaarder worden voor negatieve emoties.

Persoonlijkheidsontwikkeling en emotionele ontwikkeling

Ontwikkeling van de zelfregulatie (waaronder emotieregulatie) is een aspect van de psychosociale ontwikkeling. Onder psychosociale ontwikkeling wordt de persoonlijkheidsontwikkeling met structuren zoals zelf en ego verstaan. Volgens Anton Došen ontstaat bij kinderen met een verstandelijke beperking vaak al bij de start problemen met de zelfontwikkeling. Door de biologische afwijkingen van de hersenen wordt de interactie met de omgeving bemoeilijkt met als gevolg het laat ontstaan van het gevoel van zelf (core self), problemen met de zelf-ander differentiatie, problemen met de controle van arousal en emoties en problemen met de adaptatie van het kind aan de omgevingsomstandigheden.

Voor een goed begrip van psychische en gedragsproblemen van mensen met een verstandelijke beperking is het nodig inzicht te hebben in de kwaliteit van hun zelfregulatie en in de mogelijkheden tot adaptatie. Hiervoor is kennis nodig van de emotionele en persoonlijkheidsontwikkeling en van de basale emotionele behoeften van de persoon.  Vanuit dit inzicht kan adequate ondersteuning worden geboden.

Kennis over emotionele ontwikkeling is een meerwaarde

Kennis van emotionele ontwikkeling voegt een nieuw en onmisbaar aspect toe aan de seksuele hulpverlening bij mensen met een verstandelijke beperking. Want deze kennis is nodig voor het beter begrijpen en begeleiden van seksuele hulpvragen van mensen met een verstandelijke beperking. Als je weet wat het emotionele ontwikkelingsniveau van de cliënt is in relatie tot zijn seksuele ontwikkeling, kun je zorgen voor een beter afgestemde bejegening waardoor de persoon kan groeien in zijn ontwikkeling. En dit draagt weer bij aan de seksuele gezondheid van de persoon.

Meer leren over emotionele en seksuele ontwikkeling?

Fortior organiseert in samenwerking met Welmoed Visser-Korevaar twee studiedagen over emotionele en seksuele ontwikkeling:

• Seksuele en emotionele ontwikkeling: Het bevorderen van seksuele gezondheid
• Seksuele en emotionele ontwikkeling: Bejegening en gespreksvoering

Bronnen

Belie, De, E. (2013) Reguleren van stress en mentaliseren: een veilige basis voor emotionele beschikbaarheid. Artikel in Balans Bekijk het artikel hier>>

Došen, A (2018) Promotietekst symposium (zelf)regulatie en verstandelijke beperking.

Mckay, M., Wood, J., & Brantley, J. (2008) Omgaan met overweldigende emoties. Werkboek dialectische gedragstherapie. Amsterdam: Hogrefe

Pouw, L. (2014). Emotion Regulation in Children with Autism Spectrum Disorder. The link with social functioning and psychopathology. Leiden: auteur (proefschrift)

Schipper, de, S (2004) Van Seks krijg je zin. Een promovenda in Amsterdam ontrafelde het raderwerk van het seksuele verlangen. Artikel in Volkskrant Bekijk het artikel hier>>

Visser-Korevaar, W. & Vonk, J. (2017). Seksuele en emotionele ontwikkeling bij mensen met een verstandelijke beperking. In J. de Bruin, J. Vonk, A. van den Broek & B. Twint (Red.), Handboek emotionele ontwikkeling & verstandelijke beperking. Amsterdam: Boom